ՆՈՐԻՑ ՔԵԶ ՀԵՏ
ԱՆՔՆՈՒԹՅՈՒՆ
Քունըս չի տանում,
Դու էլ մի քնիր,
Հետս էլ կրկընիր,
Որ Հայաստանում
Հիմա գարունը
Բացվել է արդեն.
Թողած հին հունը՝
Գետերը հորդել,
Պղտոր ու խելառ
Դես-դեն են խփում:
Կանաչից հարբած՝
Գառներ ու հորթեր
Լեռնալանջերին
Խայտում են, ծփում:
Մոշու թփեր են
Չորս բոլոր աճել:
Մի մոլոր գառնուկ
Պճեղն է դաջել
Ոլոր կածանի
Կիսաթաց հողին:
Խազալի վրա
Մի բուռ հին կաղին
Տվել է իրեն
Լո՜ւռ արևկողի:
Կոճղը դարձըրած
Իր համար սեղան՝
Պսակ է գործում
Մի պուճուր տղա
Ու գցում վզին
Իր ծիրան եզի:
Իսկ մա՜յրը տղի…
Պառավն անտեղի՛,
Զո՜ւր է տեղ գցել
Քնելու համար.
Նա, ինձ պես, գուցե
Չի քնել հիմա,
Նա՛, որին դեմքով
Ես շա՜տ եմ նման…
…Քունըս չի տանում,
Դու էլ մի քնիր,
Հետս էլ կրկընիր,
Թե ի՞նչ եմ անում
Ես ի՞նչ եմ անում
Ոչ Հայաստանում…
Մոսկվա
10-11.XI.1956թ.
ՀԱՆԴԻՊՈՒՄ
Իմ քաղաքում հիմա գարնան իրիկունն է իջնում շքեղ:
Հանդիպակաց բոլոր տանիքների վրա
Մի վիթխարի, բայց անվտանգ հրդեհ են բորբոքել
Մարող վերջալույսի ճառագայթները հուրհըրան:
Փողոցներում հիմա հանկարծ զարթնած քամին խաղում է խենթացած
Կանաչ սաղարթների, կանանց զգեստների մետաքսի հետ:
Զբոսանքի ելած աղջիկների ծիծաղն արծաթաձայն,
Ճիչը մանուկների, պուրակների շունչը բուրումնավետ.
Բաց պատուհաններից ներխուժում են իմ սիրտն ու իմ տունը
Եվ լցնում են հոգիս մի բանաստեղծությամբ, երգով մի վես,
Որի համար չափ է երջանկությամբ լեցուն սրտի տրոփյունը
Եվ որը հանգ ունի - ծիծաղի պես:
...Եվ մտածել, որ դո՜ւ, դո՛ւ, որ բանաստեղծ ես և սիրահար լույսի,
Բանտի նկուղներում լույսը մթից հիմա չես տարբերում,
Որ արյան մեջ ներկված յաթաղանի նման մի կեռ կիսալուսին
Երկրիդ և քեզ վրա, Նազի՛մ, իր պաղ լույսն է արևի տեղ փռում.
Որ դու լոկ մտքով ես զբոսանքի ելնում գերված Ստամբուլում,
Ուր քո մայրն է շրջում՝ սպիտակած վշտից, կորված՝ տանջանքի տակ,
Որ քո սիրած մարդկանց միայն քնի մեջ ես դու համբուրում
Եվ արյա՜մբ ես գրում բանտիդ «Նամակները»՝ արյա՛մբ քո տաք...
Իմ տան պատուհանից երևում են ահա մթնում իրիկնային
Գերված Մասիսները, որոնք մի ժամանակ կոչվում էին «Ազատ»:
Նրանք իմաստալից ինձ աչքով են անում: Անցնո՜ւմ եմ սահմանից.
Բանաստեղծի համար սահմանը միշտ բաց է - երգն է նրա վիզա՛ն:
Իսկ ես բանաստեղծ եմ: Հայոց երկնի տակ եմ իմ կյանքն անցկացըրել...
Նույն աստղերի լույսն է ներս թափանցել ձեր ու մեր երդիկից,
Մեր Տիգրիսի ջուրը մեր այգիների հետ ձեր մարգերն է ջրել...
Մենք լոկ գրչակիցներ, պոետներ չենք միայն, այլև հայրենակի՛ց:
Ստամբուլը որքան քո քաղաքն է, նույնքան իմն է նաև.
Դեռ հին Բյուզանդիոնից այնտեղ փայլն է մնում մեր հանճարի...
Այնտեղ Պարոնյանն է Պոլսո թաղերի մեջ մի օր պտույտ արել՝
Իր ծիծաղի խեղդող սահանքի մեջ առած մեր ջոջերին:
Այնտեղ ամփոփված է Պետրոս Դուրյանը մեր՝ մեր պաշտելի՛ն.
Ո՞վ է ձեր թրքուհուն ավելի լավ երգել ողջ աշխարհում:
Այնտեղ է գեղգեղել Միսաք Մեծարենցի իրիկնային շվին,
Հանճարն Ադամյանի Պոլսո թաղերից է սկիզբ առնում:
Այնտեղ Կոմիտասն էր - մեր դարավոր երգի մեմբրա՜նը թրթռուն,
Նա՛, որ օտարներին մեր լեփլեցուն հոգին թարգմանում էր տաղով.
Այնտեղ Վարուժանը իր եղեգնյա գրչով ցասման խոսք էր կռում,
Կարմիր մեր արյունն էր Սիամանթոն երգում իր սպիտակ տողով...
Այնտեղ... Նույն այն ձեռքը, որ տասներկու տարի քեզ պահում էր բանտում,
Մորթեց մի ժողովուրդ, որ ի՛ր հողի վրա, և ի՛ր երկնքի տակ
Երեք հազարամյակ օտար ձեռքով քանդվող իր բույնն էր կարկատում,
Աշխատում էր, երգում ու կոթողներ կերտում երեք հազարամյակ:
...Կրած վշտերի չափ լայն ու մեծ է սիրտը իմ հայ ժողովրդի.
Ներողամի՛տ է նա, բարի՛, անհիշաչա՛ր,
Սակայն ապաքինված, փակված վերքից չէ՞ որ միշտ մնում է սպի,
Իսկ դարավոր վերքի փակված սպին արդեն մորմոքում է հաճա՜խ:
Ուրեմն իմ ծեր հորը, որի գերդաստանից ինքն է միայն մնում,
Որի համար է հենց կարծես գրված «Կռունկն» ու «Անտունին»,-
Ինչպե՞ս հանդիմանել, երբ «օսմանցին» հաճախ նրա լեքսիկոնում
Միայն չար թշնամո՛ւ, միայն արնախումի՝ իմաստ ունի:
Եվ իմ պառավ մորը, որ ոչ մեկը չունի յոթ եղբորից,
Ինչպե՞ս հարկադըրել, որ «Համիդ» լսելիս չհասկանա հրեշ...
Մեր զոհերի արյան հատուցումն է անցնում որդուն հորից,
Այդ թվերին ծնված հազարավոր որբեր զո՜ւր չեն կոչվել «Վրեժ»:
Սակայն հատուցումը, ահեղ վրեժն անգամ պարզ է հիշում հասցեն:
Թափված արյան հետքը ամեն տեսակ փոստից անխափան է գործում:
Թափված արյան հետքը, որ հորդ անձրևներն իսկ չեն լվացել,
Նրա՛նց դուռն է տանում, ովքեր բանաստեղծիդ սպանել են փորձում:
Եվ լալիս է մայրս քո մոր ծանր վշտից: Նրա համար, Նազի՛մ,
Կորած եղբայրներից կրտսերագույնն ես դու և կամ ավագ որդի:
Հայրս, կարծես մտքով նորից զնդան ընկած՝ ետ ու առաջ քայլում,
Քայլում է լո՜ւռ, խոժո՛ռ, ապա մռլտում է. «Շո՜ւն շան որդիք»:
...Փչում է զով քամին մի հեռավոր ծանոթ նվագի պես,
Ասես քո երգն է դա, որ սահմանն է անցել առանց վիզա:
Զբոսանքից հիմա վերադառնում ենք տուն՝ մտերմուհիս ու ես:
Մեր սիրտն այնպես լիքն է, և մեր քայլերն այնպես թեթևասահ:
Նա քեզ անգիր գիտի: - «Սիրել փո՜քր-ինչ ավել և փո՜քր-ինչ լավ»,-
Երգիդ սիրած տողը արտասանում է նա և քեզ հիշում.
-Տեսնես ինչպե՞ս է նա, տեսնես այս ամենը ինչո՞վ կվերջանա,-
Վախո՛վ հարցնում է նա, հարցնում է նա հույսո՛վ և սպասում:
Իսկ ես գիտեմ՝ ինչո՛վ: Մենք նստում ենք գարնան կիսախոնավ հողին,
Ու ես երազում եմ. -Այդ կլինի՛, բայց ո՞ւր՝ Ստամբուլո՞ւմ, Վանո՞ւմ:
Եթե Վանո՛ւմ՝ ապա խնձորենու ներքո, եթե Ստամբուլո՛ւմ՝ափին ծովի
Իրար հանդիպում ենք, հյուրընկալում իրար, օթևանում:
Չկա ո՛չ մի սահման, ատելությո՛ւն չկա ու բա՛նտ չկա կյանքում,
Լոկ գրքերն են հիշում կոտորածի՛, մահվա՛ն, բանտի՛ մասին:
Սպիտակ Տո՛ւն չկա, չկա Սեյմ ու Մեջլի՛ս, կա երկրագո՜ւնդ՝
Ազատ, միասնական, բռնի չբաժանված հազար մասի...
ԿԱՐՈՏ
Կա մի աշխարհ մեր աշխարհում՝ ինձ հարազատ, ձեզ անծանոթ:
Ուր էլ լինեմ՝ կանչում է նա հազար ձայնով ու սրտագին,
Ապրում է նա իմ հոգու մեջ իբրև անբառ, համր կարոտ,
Իբրև լեգենդ դեռ չգրված, իբրև մի երգ անսրբագիր:
Այդ աշխարհում կան սեգ լեռներ, որ վիթխարի բուրգերի պես
Բարձրանում են ու մխրճվում ամպերի մեջ հրակարմիր,
Եվ քարափներ, որոնց վրա հին օրերի կուռքերի պես
Մութ ժայռերն են արձանանում՝ ցլագլուխ - ձիամարմին:
Այնտեղ լեռան լերկ լանջերին, սալ քարերի արանքներում
Արեգակն է փշրում իրեն ծիածանվող հայելու պես.
Գարնանային մոլուցքի մեջ՝ գետն այլևս չի համբերում,
Եվ պոկելով արմատներից հին բարդենուն խաղաղ ու վես,
Գերեվարած դրոշի պես ցույց է տալիս իր ափերում:
Ամպերն այնտեղ ոլորվում են այնպես դանդա՜ղ, հանդիսավո՜ր,
Այնքա՛ն նման հորովելին, որ հնչում է երբ անլեզու,
Վերհիշում ես աշնան յուրտը՝ զուրկ հոտերից, առանց սարվոր,
Երբ ինչպես հոտն աղաքարը՝ մառախուղն է հողը լիզում...
Եվ գարուն կա այնտեղ շքեղ, որ բացվում է հանկարծակի,
Ինչպես հանկարծ նորահարսի կուրծքն է բացվում քամուց լեռան:
Խարույկներ կան գիշերներում՝ սերված ասես այն կայծակից,
Որ ճայթելով շփոթում է գառան հոտը լեռան վրա:
Կա մի բուրմունք խոտերի մեջ, շաղոտ-ցողոտ թփուտներում,
Բուրմունք, որից և՛ քաղցում ես, և՛ հագենում՝ միանգամից.
Կան աղբյուրներ, որ դնչիկով վայրի այծերն են պղտորում,
Ինչպես հոգին բանաստեղծի պղտորվում է երգի ժամին:
Եվ անտառ կա այնտեղ մթին, խառնագիսա՜կ, ծածկաբերա՜ն,
Եվ այգիներ, այդ անտառից մոլորվելո՛վ զատված կարծես,
Եվ ամենից գողտրիկ ու թանկ՝ լեռնալանջին մի հին պարտեզ,
Որ մասրենու չափար ունի, եղեգնահյուս դռնակ վրան,
Ուր մի տուն կա, տան մեջ մի մայր... և ուր մի օր ծնվել եմ ես...
Ամե՛ն, ամե՜ն ինչ կա այնտեղ: Փորձես եթե ասել «չկա»,
Ընդոստ «կա՛, կա՛» կարձագանքեն ժայռերն անգամ համր ու հլու:
Կան թանկ հուշեր, որ սիրո պես ուռճանում են լո՛ւռ, աննկա՛տ,
Եվ բացվում են միանգամից՝ ինչպես վարդը մի գիշերում,
Ինչպես հուզմունքն իմ այս պահի - սպասված ու անակնկալ:
*
Ինձ թվում է՝ մեր անտառում, վրա հասնող ձմռան շեմին,
Հարավ չվող մի բիլ թռչուն իր թռչնական պարզ նախանձով
Վերջին անգամ կտցեց հիմա աշնանահաս մի զառ խնձոր,
Եվ նա՝ հասո՛ւն, փխրո՜ւն արդեն՝ կամա՜ց կաթեց թաց խաշամին,
Փխրո՜ւն՝ ինչպես սիրտս այս ժամին:
Երևան
22.XI.1946թ.
ՄԱՅՐ ՈՒ ՈՐԴԻ
Նստած հովում ընկուզենու, հագին շորեր հնատարազ՝
Ճախարակ է մայրս մանում: Իր իսկ ցողած լույս ափերով
Բամբասասեր առուն անվերջ քչփչում է, անցնում վռազ՝
Կասկածամիտ թփերի հետ բացատըրվել խուսափելով:
Ես դեռ մանուկ ու, մանկան պես, քաղցրավենու թունդ սիրահար,
Մեր թարեքից, ճարըս հատած, մի կոշտ շաքար եմ գողանում:
Իսկ շաքարը քի՜չ է այնքան - իմանում է մայրըս ահա
Եվ սպառնում հորըս հայտնել - հասկանո՞ւմ եք ինչ է անում...
Աղքատի բախտը բանում է յոթ տարին մեկ - սուտ չի ասված:
Մինչ քրքրված լաչակի տեղ մայրս նորն է գլխին գցում,
Ես մեր կալն եմ ոտքով չափում, որ կամենա եթե աստված՝
Թիվը եթե զույգ վերջանա, ես կին կառնեմ մեր դրացուն:
(Թեպետ և նա՝ մեր դրացին, նշանված է արդեն կարծես -
Հագին ունի ալ մինթանա՝ խշշան փարչա, նախշուն նոր չիթ,
Ու երբ բակ է ելնում հանկարծ և կամ բակից իջնում պարտեզ,
Թվում է, թե որտեղ որ է պիտի թռչի, պիտի կորչի):
Իսկ երբ որ նա՝ նույն դրացին, մայր է դառնում հանկարծակի
(Է՜հ, երևի կենտ վերջացան իմ քայլերը կալ ու արտում),
Ճերմակում է մայրս դանդաղ - նորից փոխում շորն իր հագի,
Իսկ ես՝ արդեն «ուսումնական»՝ սիրո մասին եմ գիրք կարդում...
Ու երբ վարժված «սատանեկան» այդ հրաշքին գիր ու տառի,
Ես կարդում եմ օր ու գիշեր՝ իր բերանով կիսաբացված,
Իր հայացքով զարմացական իմ անգրագետ մայրը բարի
Ինքն է թվում անգիր մի գիրք՝ կիսաբաց ու չկարդացված...
*
Մի կիսաբաց գրքի նման՝ միայն գրված ոչ տառերով,-
Ինձ այսպես է պատկերանում և՛ իմ, և՛ քո մայրը հիմա.
Մի գիրք խորո՛ւնկ, հարո՜ւստ այնքան, որ կարդում ենք մենք դարերով,
Բայց մինչև վերջ չենք հասկանում - լոկ մայր է պետք դրա համար:
Մոսկվա
X.1955թ.
ՄՈՐ ՁԵՌՔԵՐԸ
Այս ձեռքերը՝ մո՜ր ձեռքերը,
Հինավուրց ու նո՜ր ձեռքերը...
Ինչե՜ր ասես, որ չեն արել այս ձեռքերը...
Պսակվելիս ո՜նց են պարել այս ձեռքերը՝
Ի՜նչ նազանքով,
Երազանքո՜վ:
Ինչե՜ր ասես, որ չեն արել այս ձեռքերը...
Լույսը մինչև լույս չեն մարել այս ձեռքերը,
Առաջնեկն է երբ որ ծնվել,
Նրա արդար կաթով սնվել:
Ինչե՜ր ասես, որ չեն արել այս ձեռքերը...
Զրկանք կրել, հոգս են տարել այս ձեռքերը
Ծով լռությա՜մբ,
Համբերությա՜մբ:
Ինչե՜ր ասես, որ չեն արել այս ձեռքերը...
Երկինք պարզված սյուն են դառել այս ձեռքերը,
Որ չփլվի իր տան սյունը՝
Որդին կռվից դառնա տունը:
Ինչե՜ր ասես, որ չեն արել այս ձեռքերը՝
Մինչև տատի ձեռք են դառել այս ձեռքերը,
Այս ձեռքերը՝ ուժը հատած,
Բայց թոռան հետ նոր ուժ գտած...
Քար են շրջել, սար են շարժել այս ձեռքերը...
Ինչե՜ր, ինչե՜ր, ինչե՜ր չարժեն այս ձեռքերը՝
Նո՜ւրբ ձեռքերը,
Սո՜ւրբ ձեռքերը:
...Եկեք այսօր մենք համբուրենք որդիաբար
Մեզ աշխարհում ծնած-սնած,
Մեզ աշխարհում շահած-պահած,
Մեզնից երբեք չկշտացած,
Փոշի սրբող - լվացք անող,
Անվերջ դատող - անվերջ բանող
Ա՛յս ձեռքերը,
Թող որ ճաքած ու կոշտացած,
Բայց մեզ համար մետաքսի պես
Խա՜ս ձեռքերը...
Մոսկվա
30.X.1955թ.