ԵՌԱՁԱՅՆ ՊԱՏԱՐԱԳ
ԲԵԿԱՆԵՄ ՇԱՆԹԵՐ
Բեկանեմ շանթեր
իմ գլխի՜ վրա,
որ ճերմակել է ո՜չ լոկ հարանքից ու չարչարանքից.
որ ճերմակել է բեկված-բեկբեկված բազում շանթերի
դարավոր փոշո՜ւց,
աճյունի՜ց ճերմակ...
Բեկանեմ շանթեր՝
իմ աչքերի՛ մեջ,
որոնց բիբերը խառնարաներ են ծփացող հուշի
և որոնց համար սպիտակուց է դարձել նո՛ւյն փոշին՝
բեկված-բեկբեկված բազում շանթերի փոշին սպիտակ...
Բեկանեմ շանթեր՝
իմ հոգո՛ւմ մթին,
կուպրանե՜րկ հոգում,
ուր գահավիժված հրեշտակներ են անբառ մորմոքում
մեռած հավատի
և մարած հույսի դիակի՛ վրա՝
միակի՜ վրա...
Բեկանեմ շանթեր
և լեզվի՛ս վրա,
իմ թլվա՜տ-կակա՜զ-կա՛պ ընկած լեզվի,
կա՛պ ընկած՝ ի տես մի իրողության,
որ երբևիցե չէր եղել... եղավ,
որ չէր կատարվել երբեք... կատարվեց...
կա՛պ ընկած՝ նաև ի նշան անզոր-անկարողության՝
ասելու համար ողջ անասելի՜ն
և անպատմելի՛ն պատմելու համար...
Եվ իրոք.
այդ ո՞վ կարող է հիմա
թեկուզ կցկտուր և անկապակից խոսքերով ասել,
թե ի՜նչ կատարվեց:
Նախ՝
Քրիստոսը մեծացավ, ինքնին, ևս մի տարով,
և երկրագնդի պտտվող կողին՝
հասարակածի լայնության վրա
սառցե գրիչով մեծատառ գրվեց
նրա տարիքը՝
1914 թիվը:
Եվ օրացույցը՝
կրկեսի բեմին կյանքն իր նվիրած
ձեռնածու կնոջ հայտնի նազանքով,
սկսեց մեկ-մեկ ուսերից նետել իր հագուստները.
ամեն օր՝ մի շոր:
Ունայնությամբ էր արևն զբաղված,
երկինքը՝ անվերջ դիմակ փոխելով.
կռիվ էր տալիս օդը օդի հետ,
օդն օդից պարտվում,
հաղթում օդն օդին,
և կնքվում էր այն հաշտությունը կարճ,
որ ծանոթ է մեզ գարուն անունով:
Մարդկանց ու կանանց գրկաշփումից
լույս աշխարհ էին գալիս մանուկներ՝
իրենց ճիչերով մարգարեական:
Հողի և ջրի շփումից տամուկ
թթխմորվում էր և՛ գինի, և՛ հաց:
Թուղթ ու թանաքի հպում-շփումից
բռնկվում էր միտք ու ժայթքում էր երգ:
Իսկ բթամատի ու ցուցամատի շրջուն շփումից
ծնվում էր դրամ...
Բայց բթամատի ու ցուցամատի շխկուն շփումից
շատ հաճախ նաև հրդեհ է ծագում,
եթե ցուցամատ-բութ մատի տերն է մի բութ բարբարոս:
Ո՞վ շրխկացրեց իր ցուցամատով ու բթամատով:
Եվ այդ շրխկոցը մահացու փռթկաց
ինչ-որ տաքգլուխ մի ուսանողի ատրճանակից,
ու գնդակը տաք ոչ թե մխրճվեց
ինչ-որ Ֆերդինանդ Ֆրանցի սրտում,
այլ հեգ մարդկության ուղեղի հենց ա՛յն կենտ բջիջի մեջ,
որ մարդկայնության կենտրոնն է միակ...
Աշխարհը շրջվեց բերանի վրա և ապա մեջքի՝
աշխարհն ինքն իրեն կործեց ու շտկեց,
շուռ ու մուռ եկավ ջղաձգվելով՝
ավազախրված - խեղդվող ձկան պես.
և թավալ տվեց՝
գոռեխ-մոզերից կարեվեր խոցված մտրուկի նման,
ու հանեց փոշի՜,
այնպիսի՛ փոշի,
որ խցեց աչքերն ամբողջ մարդկության,
փակեց երկինքը և ծածկեց աստծուն,
ա՛յն աստծուն,
որի որդու տարիքը նույն այդ ժամանակ
ավելացել էր և՛ս կես տարով...
Եթե մինչև այդ դիվանագետներն անուշ ժպիտով
քարկտիկ էին իրար հետ խաղում՝
րոպեն մեկ երկինք (աստծո՜ւն) նայելով,
իսկ մի պահ հետո՝ սեփական ափին,-
դիվանագետներն այժմ տեղ տվին տերերին իրենց,
որ... ոտնագնդակ խաղան մոլեգնած՝
արկով հեռահար
և հեռաթռիչք ռումբ ու ականով...
Գնդացիրները
խեղջ արտույտներին ու տատրակներին գործազրկեցն:
Հրացանների
թոքախտավորիկ հազն էր վերջանում արնահոսումով:
Թնդանոթները
իրենց երախի քրքիջով խենեշ
ծանակում էին պարսատիկավոր Դավթին խղճալի,
իսկ սպանվողը ինչ-որ Գողիա՛թ չէր,
այլ մի մարդկությո՜ւն իր մարդկայնությամբ...
Թթվել էր կարծես հողը բովանդակ,
ու թթվել էին ծովերը բոլոր,
և թթվածության խմորիչ մանրէն արկ-ականն էր նույն,
որ հող ու ջրի պղպջակներ էր պայթեցնում ահեղ՝
դեպի վե՛ր, երկի՜նք,
որտեղ Հիսուսը, նստած Հոր աջում,
ինքնին մեծացավ արդեն մե՛կ տարով,
և երկրագնդի կիսարյունաքամ - գունատ ճակատին
արյունոտ մատով աղվեսագրվեց
1915 թիվը...
Եվ գոլորշու պես մանեման եկող տագնապն անմեռուկ,
որ հարկահանն է համայն աշխարհի
և տանուտերն էր այս լեռնակղզու,
ցրտից կծկվեց.
կարկուտ դառնալու անբեկ վճիռով՝
նա խտանում էր:
Եվ խտանում էր վտանգը նաև՝
համայն աշխարհի մշտական քեռին
և խորթ հայրիկը այս լեռնակղզու,
խտանում այնպե՛ս,
ինչպես արյունը, երբ լերդանում է:
Ծպտյալ ոճիրը հանդերձ էր փոխում՝
տեսակցությունից ուշացող բոզի աճապարանքով:
Քենը քողարկված, ոխը դավադիր
իրենց վզերի կապն էին կրծում՝
շղթայի զարկված շների նման,
նո՛ւյն այն շների,
որոնց աղոթքը թե հասներ աստծուն՝
երկնքից ոսկրի անձրև պիտի գար:
Շների աղոթքն իսկապե՜ս լսվեց...
Եվ մահը՝ մեծըն մաթեմատիկոս,
Գորշ Գայլի արնոտ ժանիք-գրիչով
գրանցման մատյան - թահրիր դեֆտերում
համարակալեց մի ամբո՜ղջ երկիր՝
իր քաղաքներո՛վ, շեներո՛վ ամեն
և մինչև անգամ վերջի՜ն քողտիկով:
Համարակալեց բովանդա՛կ մի ազգ՝
ծե՛ր ու մանուկո՛վ,
կին ու էրիկով
և մինչև անգամ խելառո՜վ վերջին:
Անգլուխ-անպոչ այդ պետության մեջ
չէ՜ր եղել երբեք ու երբևիցե
այսպիսի ստո՛ւյգ, այսքան ճշգրի՛տ
մի մարդահամար,
այնքա՜ն ճշգրիտ,
և ստո՜ւյգ այնքան,
որքան որ իրենց փեյղամբարների
և կամ հարեմի հարճերի թիվը:
1915 թիվը...
Եվ եղավ... կյանքի ճոխ տոնավաճառ,
բարբարոսության աճուրդ մեծագին
և մարդկայնության փակ գրավատուն...
Եվ եղավ... մի նոր՝ երկրո՛րդ ջրհեղեղ,
որ իր տակ առավ - առաջի՜ն հերթին -
ա՛յն երկիրը հենց, որ Նոյին փրկեց:
Եվ իր տակ առավ այն ժողովրդին,
որ 15 դար
սրտով ու շրթով հայցեց իր աստծուն՝
«Արձակեա՜ զմեզ»,
բայց Տերն արձակեց նրա ոսոխի՛ն՝
միայն սաստումի թելով ձերբակալ
ու սուտ խոստումի մազով թևակապ
ոսոխի՛ն նրա:
Եվ ինչո՞ւ:
Արդյոք ո՞չ այն պատճառով,
որ աստվածները տանե՜լ չեն կարող իրենց նմանին,
ինչպես որ ազգը՝ իրենից բարձըր իր հարևանին...
Եվ եղավ, օ ո՜չ, և եղավ... խավար,
այսինքըն՝ սկիզբ,
այսինքն՝ մարդու տարեգրության նո՛ր դարագլուխ,
հիմնադրումը գիտությա՛ն մի նոր.
-առաջին դեպքը ո՛չ կոտորածի,
առաջին դեպքը... ազգասպանությա՜ն:
1915 թվին...
Եվ այդ թվին էր,
որ մի ողջ ազգի աղոթքը սառեց շրթունքի վրա,
լերդացավ բերնին՝
բերնից դուրս ժայթքող արյան հետ ու պես
մինչդեռ շների աղոթքը լսվեց անտեր երկնքում...
Եվ ոսկրով ծածկվեց մի հսկա երկիր,
ուր (ճիշտ են ասել ու ճիշտ եմ ասում)
եղել էր ու կար շնից շատ իշխան,
բայց իշխանություն չի՜ եղել երբեք.
եղել էր ու կար թերևս արդար,
բայց արդարություն... ալլա՜հը թող տար.
երկի՛ր, որ տրվեց դարեր շարունակ ալան-թալանի,
ուստի չէր կարող չլինել աղքատ ու դատարկափոր:
Եվ ասում եմ ձեզ՝
պատվիրանի պես.
-Պետք է վախենալ թագակիր ցուլի՛ց,
գահակալ ձիո՛ւց,
բայց ավելի շատ՝
գայիսոնակիր մուրացկանների՜ց պետք է սարսափել,
վասնզի եթե փորը թափուր է և ափն է դատարկ,
ապա գլուխը լեփ-լեցուն է միշտ ոճիր-նախճիրով:
Պետք է սարսափե՜լ մուրացիկներից գայիսոնակիր,
վասնզի եթե այդ գայիսոնը ոսկուց է անգամ
ու զարդարված է եթե մինչևիսկ ադամանդներով,
իմացե՛ք, որ դա խաբկանք է աչքի.
-նրանց գայիսոնն ու մականը միշտ ոսկորն է միայն՝
մարդու ող կամ կող,
ազդըր կամ սրունք:
Եվ ի՜նչ աստծու էլ նրանք դավանեն՝
դարձյա՛լ ոսկորի պաշտամունք ունեն,
ոսկորի՛,
ո՛չ թե տապան-պատանքի:
Եվ ասում եմ ձեզ՝
պատվիրանի պես.
-Վախեցե՛ք կյանքում սովագարներից
առավել, քան թե խելագարներից,
որ գահին՝ ինչպես մրջյունին՝ բազմում
ու ձեռքն են առնում ուղտին աժդահա:
Իսկ երբ սովագարն ու խելագարն են միություն կազմում
ինչ-որ ազգի մեջ,
ուղտն էլ է դառնում խորհրդանշանն ուրիշ մի ազգի:
Ա՜խ այդ Ուղտը խեղճ...
Իր կուզ-սապատով դիզում էր նա գա՛նձ,
կերակըրում էր մի ո՜ղջ պետություն,
իսկ ինքը սնվում միա՛յն տատասկով,
բայց և որոճում... միրաժնե՜ր լուսե,
ոսկեղեն տեսի՜լք:
Ոսկեկար բանված և ընդելուզված
կոշիկ-ոտնաման-մուճակ էր տալիս
մի սմբակավոր ու բազմապճեղ հսկա տերության,
իսկ ինքն՝ անպճե՛ղ,
իսկ ինքն՝ անսմբա՛կ,
բայց և՝ իր ոսկե՜ տեսիլքների մեջ,
բայց և՝ իր լուսե՜ միրաժների հետ...
Բեկանեմ շանթե՛ր՝
անարդարությա՜ն:
Երբ ուղտն, ասում են, կոտոշ է ուզում
նա կորցնում է և ականջները:
Սակայն կոտո՛շ չէր Ուղտի ուզածը:
Նրա երազը նույնքան փոքրիկ էր,
որքան ուղտային իր իսկ ականջը.
ծարավից ճայթքող իր աչքերի մեջ
մի հորդ աղբյուր էր մտովին տեսնում,
մի աղբյո՛ւր, որին հասնելը հեշտ էր,
որքան... ասեղով ջրհոր փորելը...
Եվ... Ուղտն այս անգամ ո՛չ միայն ականջ,
ականջների հետ կյա՜նք ն էլ կորցըրեց...
Եվ արաբական անբեղ-անմորուք անապատներում
ծաղկեց... ոսկո՜րը՝
ավելի՛ ճերմակ,
քան թե շուշանը՝ Մշո դաշտի մեջ,
քան թե հասմիկը՝ Բյուրակնի լանջին,
ու կեռասենին՝ Ակնի շուրջբոլոր:
Ոսկո՜րը ծաղկեց՝
Մի նորատեսակ մարիամածաղիկ,
որ չի թառամում ամառ ու ձմեռ
և չի թորշոմում տարիներ բազում...
Եվ ձեզ եմ ասում,
ձե՛զ, որ չեք տեսել.
-Այդ արաբական անապատներում
գիշեր ժամանակ
մինչև հիմա էլ,
կես հարյուրամյակ անցնելուց հետո,
պաղ ֆոսֆորային փայլ է արձակում ավազը մթին.
ուղտի պես ծունկի բերված ու մորթված
մի ամբողջ ազգի փտող ոսկորի՜ ֆոսֆորափայլը:
Փտող ոսկորի ֆոսֆորափա՜յլը,
որ չի կուրացնում մի՛մյանց նրանց,
որոնց աչքերի ցանցաթաղանթը
ջնարակված է նո՛ւյն այդ ֆոսֆորով.
և այսպիսին են գայլի աչքերը,
իսկ մեծատառված - խորհրդանշված Գորշինն՝ առավե՜լ...
-Բեկանեմ շանթե՜ր
իմ աչքերի՛ մեջ՝
անապատային ֆոսֆորափայլից կիսակուրացող
իմ զո՛ւյգ աչքերի:
Եվ գո՛ց աչքերով ես ասում եմ ձեզ.
-Եթե Փոքր ու Մեծ Մասիսները դուք զանգ չեք համարում,
գեթ համարեցեք բրածոյացած - վիթխարի սապատ՝
ա՛յն, ինչ որ մնաց Ուխտավոր Ուղտից...
-Բեկանեմ շանթե՜ր՝
ձյան փոթորիկով ինքն իրեն ծեծող,
ինքն իրեն կոծող
իմ գլխի՛ վրա...
Եվ հիմա արդեն՝ գլուխս բռնած՝ ես ձե՜զ չեմ ասում,
ես ի՛նձ եմ հարցնում՝ գլուխըս բռնած.
-Այս ի՞նչ անիծյալ հունդից ծիլ առավ
և արմատ ու բուն ձգեց աշխարհում
այս տոհմածառը՝
իմը և ձերը,
որ ցցվեց իբրև կանաչ-կենդանի մի ուղեփակոց
չորս չար խորշակի քառուղում բանուկ,
և մեզ ամենքիս դարեր ստիպեց
և ստիպում է ասել վերստին.
«Կորիցէ՜ օրըն, յորում ես ծնայ»...
Թողեք ես լռեմ
և թող անլեզու քարերը խոսեն քարեղեն լեզվով.
-Այս ազգը որի՞ց և ինչո՞վ է վատ,-
պատասխա՛ն տվեք, քարե՜րն են հարցնում,-
այս ազգը ումի՞ց և ինչո՞վ է վատ,
որ դատապարտվեց ա՛յսչափ վատության,-
պատասխա՛ն տվեք, քարե՜րն են հարցնում:
Եվ ո՞վ, և ինչո՞ւ սրանց «հայ» կոչեց,
որ հանգավորվի միմիայն «վայ»-ով:
Եվ ինչպե՞ս, և ե՞րբ, ի՞նչ ուժով արդյոք
(թեկուզև՝ ինչպես ատոմն ատոմից,
թեկուզև՝ ահեղ պայթյունի՜ գնով
և կործանումի սպասմա՛մբ թեկուզ)
իրարից «հայը» ու «վայը» պոկե՜լ,
ինչպես ես հիմա շանթեր եմ պոկում
և խշրտուքով բեկանում-բեկում
իմ խավարադեմ - կուպրածեփ հոգում,
ուր գահավիժված հրեշտակներն են մորմոքում անխոս
մեռած հավատի
և մարած հույսի դիակի՛ վրա՝
միակի՜ վրա...
Ա՜խ, եթե հիմա կարողանայի և ձա՛յնըս պոկել
իմ իսկ կոկորդից,
ինչպես զանգերի լեզվակներն էին Տարոնում պոկում
և լեզվակի տեղ կախ տալիս շներ,
որ ժամերգության փոխարեն սրանք,
իրենց ոռնոցով ու վնգստոցով,
ծաղրեն Հիսուսին և Հորը նրա՝
Տիրոջն Անտերաց.
«Շունք բազումք եղեն զինեւ:
Արի՜, Տէ՛ր, եւ փրկեա՜ դու զիս»...
Ա՜խ, եթե հիմա կարողանայի և ձա՛յնըս պոկել
կոկորդից իմ խեղճ
և օգտագործել իբրև խարազան՝
չգիտեմ, թե ո՛ւմ մեջքին կամ դեմքին,
միա՛յն թե մեզնից նա բա՜րձըր ոռնար
և իր ոռնոցով մի պահ լռեցներ
մեր ցա՜վը,
ցա՛վը՝
մեր անլռելի՜ն...
Բայց ո՛չ, թողե՜ք ես իմ ճիչը խեղդեմ,
ինչպես որ մայրն էր խեղդում մանուկին,
որ կուրանալիք աչքերով իր զույգ
չտեսներ նրա
կոկոն գլխիկի քարագանումը խուժանի ձեռքով...
Չէ՛, թողե՜ք հեծնեմ իմ տառապանքին,
ինչպես հեքիաթի ա՛յն խոյին ծանոթ,
որի գույնն է լոկ որոշում, թե մենք ո՞ւր պիտի ընկնենք՝
Լո՞ւյս թե՞ Մութ աշխարհ:
Եվ հաջողություն կոչվածը մարդու
կամ բախտ ասվածը մի ամբողջ ազգի
կախված չէ՞ արդյոք
այդ խոյի գույնի՛ց, գույնի՜ց միմիայն՝
սև կամ ճերմակից:
Ու եթե միայն գույնից է կախված ամեն բան կյանքում՝
թողե՛ք, որ ես այդ գույները ջնջե՜մ,
ո՛չ թե սպունգով,
այլ իմ երեսո՜վ,
որ և իմը չէ, այլ մարդկությանը:
Եվ մարդկությունն էլ թող որ մումիանա
ճառագայթային ախտի այս դարում
ու մնա այդպես՝
մի երեսը սև, երկրորդը ճերմակ...
Եվ թողե՜ք նաև...
Օ ո՜չ, մի՛ թողեք,
որ վերստին գան ու հասնեն օրեր՝
ա՛յն օրերի պես,
երբ կես մի երկիր կանացի ձայնով,
իր սրտակեղեք «երանի՜»-ն գոռաց՝
ի լուր աշխարհի,
պատմությանն ի հուշ.
-«Երանի՛ ամլոց և որովայնի, որք ոչ ինչ ծնան»...
Իսկ երկրորդ կեսը միևնույն երկրի,
այս անգամ արդեն այրերի ձայնով,
անզորությունից կիսացնորուն,
ի տես լրբենի ապիրատության՝
լեռների քունքին իր ճիչը մեխեց.
-«Լերի՜նք, անկերո՛ւք դուք ի վերայ մեր»...
Եվ բլուրների կողերից կախեց
իր աղերսանքը տղամարդկային.
-...«ծածկեցե՜ք զմեզ»...
Բայց նրանց վրա լեռները չընկան
և չծածկեցին բլուրներն անսիրտ:
Ո՛չ.
վրա ընկավ, ամենից առաջ, օրե՜նքն անօրեն:
Խլված էր և՛ զենք,
և՛ դանակ, և՛ ձեռք,
մինչև անգամ ձե՜ռք, բռո՛ւնցք ու կռո՛ւփ.
կապկպված էին թև՛ ու ձե՜ռք անգամ:
Մնում էր... ատամ
ու
մնում էր... ոտք.
ո՛տք՝
ցլամարդկանց ամորձիքների՜ն հասցեագրված,
և ատա՛մ՝
ստո՜ւյգ հասցեագրված
մարդ-գազանների փրչոտ կոկորդի՛ն...
Բայց խլվում էին ա՛յդ զենքերն անգամ.
ատամներն էին քարերով ջարդում
ու ոտքերն էին մարմնից անջատում
ինչո՜վ որ կուզեք, ինչո՜վ կամենաք.
թրով ու քարով,
սրով, տապարով,
սրոցով բահի,
մանգաղ-գերանով,
և կամ պարզապես հոդալուծությամբ,
և այս ամենը
ո՛չ միայն հանգի՜ստ-անվրդո՜վ-անդո՜ղ,
և ո՛չ էլ միայն մոլի եռանդով,
այլև մի տեսակ արբշիռ ցնծությա՜մբ...
Գնդակն ափսոս էր.
մեկ գլխի համար
մեկ գնդակն արժեր երկու հատ ոսկի,
որ հանգիստ մեռնել ցանկացողն ինքը պիտի վճարեր,
բայց, դժբախտաբար, չկա՜ր... խլվա՛ծ էր...
Գնդակն ափսոս էր,
իսկ ձեռքն էլ՝ հոգնած.
բթացել էին բահ-մանգաղ-կացին,
և ուժաթափվել դաստակ ու բազուկ...
Հոգնած չէր ջուրը,
բայց նա՛ էլ հոգնեց.
իրենց մեջ առած բյուր դիակներից
հունավոր գետերն ափերից ելել-մոլորվել էին.
խորունկ ջրհորներն իրենց վզերը հանել էին դուրս,
առաջի՜ն անգամ իրենց կյանքի մեջ՝ հանել էին դուրս
և օդից հարբաց ու լույսից գինով՝
ուշաթափ փռվել-մոլորվել էին
դիակների պես,
դիակների հետ...
Դո՛ւք վկա չեղաք, ե՜ս եղա վկա,
թե ինչպես դարձավ այս լեռնակղզին
թատրոնից բացի
նաև մի կրկես,
ուր՝ կրակի հետ մրցության մտած՝
և ջուրը խաղաց բազմաթիվ դերեր:
Ջո՜ւրը, նո՛ւյն ջուրը՝
ապականիչ էր և լվացարար՝ միաժամանակ,
կործանարար էր, բայց նաև փրկիչ՝ միաժամանակ,
զոհասեղան էր, բայց և վաշխառու՝ միաժամանակ.
մի բաժակ ջուրը՝ Եփրատի ափին,
Տիգրիս գետի մոտ,
Բյուրակնի վրա,
մի բաժակ ջուրը մեկ ոսկի արժեր,
որ չկա՜ր, ավա՛ղ, խլված էր վաղուց...
Ախ, ջո՜ւրը, ջո՜ւրը...
Վայրենիների վայրենի վարքով
մարդընտելացավ ջուրը վայրենի.
մրցակցում էին իրենց շատությամբ
թռչունների չուն՝ խանձված երկնքով,
դիակների չուն՝ ջրերի վրա,
և ձկների չուն՝ նույն ջրերի մեջ:
Նովրուզ բայրամ էր ձկների համար,
մի նովրուզ բայրամ,
որ հարատևեց ամբողջ յո՛թ ամիս,
իսկ հետո նաև՝ ամբողջ յոթ տարի՜.
-Շյո՜ւքըր ալլահա...
Ամբողջ յո՛թ տարի ջուրը տառապեց
չար աչքացավով՝
արնակոխությամբ:
Եվ մեքքայական Զեմ-Զեմ աղբյուրից
ոչ պակաս պաշտված ու սուրբ աղբյուրներ
նույն աչքացավից հավե՜տ կուրացան.
-Ո՞ւր ես, կույրերին բժշկող Հիսուս...
Ջուրն էին նետում մայրերը մանկանց,
ու նետվում իրենք
ու նետվում այնպե՛ս,
ինչպես նետվում են գիրկը սիրածի...
Անպատվությունից փրկվելու հույսով
ջրացուլերից ջուրը նախընտրած բյուրավոր կանանց,
դեռ կնիքավոր - չմատնահպված բազում կույսերի,
դեռ մեղրամիսի
ծանծաղ հատակը չհասած անծին հարսների վրա
կարմիր ծին-խալ էր հապշտապ դաջում
ջրացուլերի գնդակը կուրաչ՝
գեղեցկացնելով վախճանը նրանց,
այլանդակելով ջուրը գեղեցիկ...
Օ՜, տառապանքը բյուրհազար կանանց և աղջիկների,
ա՛յն տառապանքը,
որ իր ծանրությամբ պիտի՜ որ ազդեր
ապուշի նման անվերջ թավալվող
այս հողագնդի պտույտի վրա...
Օրացույցն էլի՝
ձեռնածու կնոջ հայտնի նազանքով
շարունակում էր իր հագուստները ուսերից նետել,-
ամեն օր՝ մի շոր,-
և մինչև հասներ իր կրկեսային ծանոթ վիճակին՝
մինչև մերկանար,
պիտի անցնեին շուրջ 365 օրեր,
այնինչ բյուրհազար քույրերին նրա,
կիսացնորված-խելագարվելիք նրա քույրերին,
նույն այդ վիճակին հասցընում էին երեք վայրկյանում.
բազմության առաջ, մահվան երթի մեջ,
կճեպում էին ու կլպում նրանց՝
հասած ու դեռ խակ ընկույզների պես,
և կլպողների ձեռքերը բնավ չէին սևանում.
կեղտից ու մրից, լերդ-լերդ արյունից
ընդմիշտ սևացածն ինչպե՞ս սևանար մեկ ուրիշ սևով...
Արևի երես երբեք չտեսած
և նշխարի պես սպիտակ ու սուրբ
նրանց մերկացած մարմընի վրա
իրենց արևառ ու հողմահարված գլուխը կարծես
ոչ թե սեփական,
այլ փոխառնըվա՜ծ գլուխ էր թվում,
մի գլուխ օտա՛ր,
ասես դնովի՜...
Եվ հարսներ բազում՝ արդար կաթնակեր,
միշտ մեծահարգո ու դեռ չխոսկան,
մոռացած ավանդ ու սովորություն՝
առաջին անգամ ձայն արձակեցին,
ճչացին հանկարծ՝ առաջի՜ն անգամ,
մերկ թևերն իրենց հագուստ դարձնելով
իրենց մերկանդամ ազդրերի համար
և ազդրերն իրենց՝ մերկ որովայնի...
ճչացին հանկարծ՝ առաջի՜ն անգամ,
իրենց կեսուրի փեշից կախվելով,
իրենց կեսրայրի ոտքը պագնելով...
Ձայն արձակեցին - ճչացին հանկարծ
առաջի՛ն անգամ՝
ու վերջի՜ն անգամ՝
իրենց նետելով քարափի քթից,
անդունդի շրթից,
ժայռի եղջըրից,
իրենց հանձնելով փրկարար ջրին՝
եթե կար քարափ, անդունդ, ժայռ ու ջուր...
Իսկ եթե չկա՜ր...
Զուր էր արևը նետում նիզակներ
մարդացուլերի թիկունքի վրա.
նրանք արևից չէին ամաչում,
և ոչ էլ իրենց ատյանից աստծո...
Եվ իզուր էին երկնքից թափվում աստըղ-ասուպներ,
ինչպես որ Կենաց պտղաբեր ծառից՝ խնձորներ հասած.
Եվան այլևս ուտել չէր կարող,
քանզի նա հիմա... բռնաբարվում էր օձից մարդակերպ,
բռնաբարվում էր՝ բազմության առաջ,
իր զավակների սահմռկած-սառած
հայացքի ներքո...
Եվ ո՞վ ձեզ կասի՝
ի՞նչն էր առավել.
գարշա՞նքը նրանց, թե՞ սահմռկումը:
Եվ ո՞վ ձեզ կասի՝
ի՜նչն էր առավել.
նրանց տանջա՞նքը, թե՞ վրեժն անլուր...
Նետերով լեցուն կապարճներ դարձան
նրանց ափերը,
նրբին-մոմաբույր մատները նրանց
նիզակներ դարձան,
նրանց հինայված եղունգները՝ տեգ:
Կռվեցին նրանք՝ կատվի պես վայրի,
մայր վագրի նման,
առյուծի պես էգ:
Կռվեցին նրանք ատամով, թուքով,
կռվեցին նրանք մարմնով ու հոգով,
և, աստվա՜ծ գիտի, հաղթեցի՛ն նրանք
իրենց հնօրյա անարգ թշնամուն՝
ոչ միայն իբրև նորօրյա Հուդիթ...
Թեպետ կապկպված ու գերի տարված,
թեպետ կեղեքված ու բռնաբարված,
փերթվելով թեպետ,
թեպետ ջարդվելով,
թեպետ պարտվելով՝
հաղթեցի՜ն նրանք:
Հաղթեցին նրանք՝ թողնելով մի հարց,
որ ես եմ հիմա տալիս աշխարհին.
-Որտեղի՞ց արդյոք, թուրքին հարց տվեք,
որտեղի՞ց այսքան վայրագ մոլություն:
Մարդկության համար չհայտնագործված այդ ի՞նչ ակունքներ,
բոլորին անհայտ այդ ի՞նչ ջրհորներ ունի տակավին
հաճույք ասվածը նրանց ընդերքում՝
հոգի հորջորջված իրենց որջերում գազանաբնակ:
Եվ ո՞վ կարող է, իրենցից բացի, հասկանալ մի կերպ
հեշտին հաճույքը, վսեմ վայելքը այն վեհ վայրկյանի,
երբ Մարիամ-Մարի-Սրբուհի կոչվող
տակավին մանուկ աղջընակներին
կեղեքում էին՝ բոլորի առաջ,
կեղեքում էին՝ ամբողջ ոհմակով,
կեղեքում էին՝ տաճարների մեջ, սուրբ խորաններում,
և մինչև անգամ մեկ ա՛յլ Մարիամի՝
միա՜կ Մարիամի սրբանկարի կտավի վրա...
-Եվ դո՛ւ, Կո՜ւյս Մարիամ, չմիջնորդեցիր,
որ Որդիդ գոռա.
-Բեկանեմ շանթե՜ր...
Եվ ո՞վ կարող է, բացի իրենցից, մի կերպ հասկանալ
այն վեհ վայրկյանի վայելքը վսեմ, հաճույքը հեշտին,
երբ կախում էին այսպես կեղեքված - տանջահար կանանց,
կախում... ոտքերի՜ց,
գլխիվա՜յր կախում,
և այնպես կախում,
որ մայրակառկառ ձեռքերը մանկանց մորը չհասնեն
և հոդախախտվող բազուկները մոր չհասնեն մանկանց...
Եվ դու, Տիրամա՛յր, լռեցի՜ր կրկին
նրանց չարչարանք-հարանքի հանդեպ,
ու Որդիդ չասաց.
-Բեկանեմ շանթե՜ր...
Եվ այսպես՝
բոլոր իսկուհի կանայք
մեռան Գորշ Գայլի որջերում մթին,
մարմնապե՛ս մեռան, մեռա՜ն հոգեպե՜ս:
Տիկնայք փափկասուն, գգյալ ու գգվյալ,
խորդենու նման տնաբույս կույսեր
նահատակվեցին անապատներում
և՛ արմատախիլ, և՛ բնակոտոր,
փլատակվեցին քարափներն ի վար,
ու թե փրկվեցին՝
խեղդվեցի՜ն հավետ,
խեղդվեցին և՛ մամ, և՛ աղջիկ, և՛ թոռ.
կանացի մի ո՜ղջ մահապուրծ աշխարհ
դարձավ խեղանդամ և անդամալույծ...
Եվ դու, Տիրամա՛յր, դու չեղար միջնորդ,
որ Որդիդ ասեր.
-Տալի՛թա, կումի՜...
Փոքրի՜կ, շա՛տ փոքրիկ գութն էլ է ազդում
մարդկության վրա համայն աշխարհի՝
գազանի մորթուց և՛ս պնդարմատ մի մազ պոկելով:
Այդ գո՜ւթը չկար:
Փոքրի՛կ և նույնիսկ շա՛տ փոքրիկ սիրուց
փոխվում է օդի բարեխառնությունն ամբողջ աշխարհում:
Այդ սե՜րը չկար:
Կար մի հրաման, անխա՛խտ հրաման.
-Բովանդա՜կ մի ազգ իր պետ ու ծետով,
մի ո՜ղջ ժողովուրդ ճռաքաղ անել՝
մոռացած ալլահ, փեյղամբար ու խիղճ,
խի՛ղճ, որ մինչևիսկ շունը չի ուտում,
իսկ սրանք նույնիսկ լափեցի՜ն շտա՛պ,
և թվում է, թե... մարսեցին նաև...
Ճռաքա՜ղ անել և արմատախի՛լ,
բոլո՜ր ձեռքերով ու միջոցներո՛վ...
Եվ սրածումին թիկնապահ դարձավ
անլուր աքսորը,
ու ծարավի հետ սովը դաշնակցեց՝
ամենազորը:
Ու տրոփեցին բզկտված սրտեր՝
մերկ թաթերի մեջ ու կրունկների,
սրանց բաբախուն ցավին համաչափ:
Տրոփվեց նաև մի կտոր տաք կամք՝
նույն կրունկերի ու թաթերի մեջ,
սրանց բաբախուն ցավին համաչափ...
Ամենուր փռված անթաղ դիերից հողն էր որդնոտել՝
Հոբ երանելու խեղճ մարմնի նման,
իսկ սրանց ոտքերն՝ ավելի՛ ևըս...
Կարեվեր ոտքից թունոտ փուշ կամ մեխ ձգել-հանելը
արգելված էր խիստ,
արգելված այնպե՛ս,
ինչպես փեյղամբար Ալիին Վալի վերանվանելը:
Իսկ եթե նույնիսկ իրավունք լիներ՝
փաթաթա՜ն չկար,
լաթի մի կտո՜ր.
նրանց վրայի հագուստ կոչվածը արդեն չէր պահում
նույնիսկ կարկատան,
որ խղճի նման մի բան էր դարձել...
Իսկ ագռավների ու ցիների հետ
սրանց ամենուր միշտ շրջապատող
վաչկատունների կանայք գիշատիչ
զարդարված էին սրանցից խլված հագուստ-կապուստով.
փոթ-փոթ զգեստներ
(գարնան ու ամռան ճոխ մանրանկա՜ր),
զառ-վառ գոգնոցներ և ուսանոցներ
(աշո՜ւն պահածո),
ակներ՝ հազվագյո՜ւտ
(կարեկցանքի՛ պես),
նույնքան հազվագյուտ զարդեր ու զուգսեր,
որոնց միամիտ շողարձակումը տալիս էր նոր փայլ
իրենց նորահայտ տիրուհիների վայրի հայածքին...
Իսկ հապա դրանց դև տղամարդի՜կ...
Իրենց մարմինը դեռ գազանների մորթիով ծածկող,
տակավին քեչա ու փալաս հագնող այդ նախամարդիկ,
դեգերում էին հիմա ամենուր՝
զուգված-զարդարված
արծաթաբանյալ ու ոսկենըկար այն շուրջառներով,
ա՛յն եմիփորոն-վակաս-լանջանոց-խույրով շողշողուն,
որ պոկել էին
իրենց սպանած
քահանա-երեց-եպիսկոպոսաց անթաղ դիերից...
Ո՞վ պիտի ասի սրանց ահռելի երեմիականը:
Կրակի տալով սրանց ալեզարդ բեղ ու մորուքը՝
տաքացնում էին սառնասրտորեն
իրենց խոշտանգիչ պես-պես զենքերը,
որ արեգակի կենտ աչքի առաջ
կտցելով հանեն նրանց աչքը զույգ,
որ գամեր մեխեն նրանց քունքի մեջ,
շիկացած մեխեր գամեն կրծքերին,
մեջք ու միջակը սղոցո՜վ հատեն՝
իրենցից պաշտված Եսայու նման...
Ո՞վ պիտի գոչի սրանց ահարկու եսայիականը:
Իսկ ով տակավին հետն էր իր հոտի,
ովքեր տակավին չէին սրբացել,
հոտի հետ մեկտեղ ու հոտի նման
գլխաբաց ու մերկ
քայլ էին փոխում
և արնադրոշմ իրենց ոտքերով քարշ էին տալիս
իրենց մարմինը՝ թիապարտի՜ պես,
կաշվի մեջ միայն ոսկոր պարփակող,
փետրի պես թեթև իրենց մարմինը,
որ ծանրացել էր
տիղմի մեջ խրված մեծ նավի՛ նման...
Ո՞վ պիտի գոռա նրանց ահարկու եսայիականը...
Եվ խոտաճարակ ու քրձահանդերձ այդ հոտի տեսքից
զարհուրում էին
ու կաղկանձելով փախս էին տալիս նույնիսկ շները:
Իսկ երբ պառկելու իրավունք էին հանկարծ ստանում՝
մարդընտելացած թռչուններն էին հարձակվում
նրանց խմբերի վրա՝
նրանց դնելով ծանոթ դիերի ու լեշերի տեղ
ու թույլ չտալով, որ հանգչեն մի քիչ,
մի փոքըր քնեն:
Իսկ ինչո՞ւ քնել,
եթե թռչնային նրանց քունն անգամ
լեցուն էր ահով ու զարհուրանքով:
Նրանց երազում
գիշերը միայն վհուկ չէր կարծես,
այլ նաև կավատ,
որ ծախում կույսեր
ու կուտակում էր անառակություն...
Իսկ ինչպե՞ս քնել, իսկ ինչպե՞ս քնել,
եթե սատանան, քաղցի տեսք առած,
բնակավայր է դարձըրել ներսդ՝
խեղճ աղիքներըդ,
որ գալարվում են՝
բռնաբարումից խույս տալ ջանացող
հեգ աղջիկների
մերկ մարմինների վտառի նման...
Եվ մի ժողովո՛ւրդ,
որ հացն էր պաշտում՝ նշխարի տեսքով,
մեռնում էր ահա առա՜նց նշխարի...
Եվ մի ժողովո՜ւրդ, որ իր գոյությամբ
հանապազօրյա հաց էր միշտ եղել
մի հսկայական կայսրությա՜ն համար,
մի ո՜ղջ ժողովուրդ մեռնում էր հիմա
հանապազօրյա հացի՜ կարոտով...
Մարդն էր հաց ուտում,
իսկ հիմա արդեն... հացն էր մարդ ուտում
Շո՜ւքըր ալլահա:
Եվ այսպես՝
անհաց-անջուր-անհագուստ,
հաճախ անհավատ,
բայց և անվհատ՝
նրանց կարեվեր քայլն էր տրոփում
անծանոթ-անհայտ ճանապարհների անհատնության մեջ,
անապատային հորիզոնների խուսափուկության,
ակամա տենչված հանգրվանների անհայտության մեջ
և ինքնահոլով-ինքնակրկընող հուսաբեկության:
Եվ քայլում էին...
Ետ նայող չկա՜ր:
Ետ նայողն իսկույն մեխվում էր տեղում՝
թշնամու թրով
կամ սրով սովի:
Եվ մահացածի վաղուց ցամաքած կուրծքը ծծելով,
բյուրավոր մանկունք դուռն էին ծեծում
ա՛յն Քավարանի՝ ա՛յն Ալ Արաֆի,
որ ասես լիներ զնդան թուրքական.
ասեղ գցելու տեղ անգամ չկար...
Իսկ ով չէր մեռնում այսքանից հետո,
ով համառում էր տակավին ապրել՝
մի բարեխնամ ձեռքով հավաքվում,
տարվում էր մոտիկ որբանոց մի տաք,
ուր սովալըլուկ-կիսամեռ որբին
ճաշ էին տալիս, սուլթանավայե՜լ,
մի ճաշ, որ ուներ լոկ մի թերություն՝
աղն էր քիչ պակաս
և շատ էր... թույնը...
Փոքրի՜կ, և նույնիսկ շա՛տ փոքրիկ սիրուց
փոխվում է օդի բարեխառնությունն ամբողջ աշխարհում:
Այդ սե՜րը չկար:
Փոքրի՜կ, շա՜տ փոքրիկ գութն էլ է ազդում
մարդկության վրա համայն աշխարհի,
Այդ գո՜ւթը չկար:
Կար մի չգրված - բնազդով տրված հրաման անգութ.
եթե կանգ առնել, ապա կանգ առնել
հարևանությամբ հացի փռերի,
որ յուրաքանչյուր բջիջըդ ոռնա,
և ամեն ջիղըդ ապստամբ դառնա,
և ամեն մազըդ քեզ ցնցի հուժկու...
Եթե կանգ առնել, ապա կանգ առնել
գետերի ափին, աղբյուրների մոտ,
և ոչ մի դեպքում... մի կում չխմել,
որ հրատոչոր քո լեզուն դառնա
կախվածի բերնից դուրս ընկած լեզու,
և քո պտըտվող աչքերն էլ դառնան
արևածաղկի նման ջրծաղիկ...
Իսկ եթե քնել՝ ապա լոկ քնել
դափ-դատարկ ու տաք իջևանատան,
զորանոցի մոտ դափ-դատարկ ու տաք,
բայց ոչ նրանց մեջ,
այլ երկնքի տակ՝
արյունով թրջված,
թարախով թացված
քարին ու փշին ընկողմանելով
և վերհիշել կեղեքիչ տեսքը անկողինների՝
քրոջ պես մաքուր,
սիրած կրծքի պես ճերմակ ու փափուկ
ու երեխայի ափի պես տաքուկ
այն ավանդական անկողինների,
որ սրանց առջև փակ էին արդեն՝
դարպասի նման Օտոման բանկի,
ա՛յն ծանոթ բանկի,
փորձանո՜թ բանկի,
որ դանայական տակառի նման
կլլելով սրանց՝
բյուր մեռնողների ու բյուր մեռելոց
արյուն-քրտինքը,
միլիոն միլիարդը,
չէր թողել նույնիսկ մեկ ուրիշ տակառ՝
Դիոգենեսի՛ տակառը ծանոթ,
որի մեջ սրանք ապրեին գոնե
և հիմա այսպես չմրմնջային.
«Աղուեսանց գոն որջք,
թռչնոց երկնից՝ բոյնք,
այլ որդւոյ մարդոյ
ո՛չ գոյ ուր դիցէ զգլուխ իւր իսկ»...
Դիոգենեսի տակառից էլ զուրկ՝
յուրաքանչյուրը այս խլյակներից
Դիոգենես էր մի յուրատեսակ.
մահվամբ ճառագող աչքերով երկու,
իբրև ճրագով,
օրը ցերեկով
մարդ էին փնտրում, սակայն... մա՜րդ չկար:
Մարդը կորել էր,
ինչպես որ հանկարծ կորչում է ջուրը՝
անապատներում կամ լեռնածերպում:
Եվ նա կորել էր ո՛չ այստեղ միայն՝
այս Գորշ Գայլ պաշտող միլիոնների մեջ,
այլև ամենո՜ւր.
աշխարհում ամբողջ
մարդն զբաղված էր մարդասպանությամբ,
իսկ սրանք՝ նաև... ազգասպանությա՜մբ՝
աչքերի առջև բոլո՜ր ազգերի,
և մե՜ծ ազգերի, հաղթո՜ղ ազգերի,
այս լեռնակղզու ազգովին խաչվող
բնակիչներից բարեկա՜մ կոչվող
ազգերի սառած աչքերի առաջ:
Ա՜խ, այս գերազնիվ-գերքաղաքակիրթ բարեկամները,
որոնց սուտ ու փուտ բարեխոսություն-բարեբանումը
դարձավ այն պագը,
որ անմահացրեց հայտնի Հուդային,
իսկ հանրահայտնի մի ազգ... մահացրեց՝
հոգեվարքի մեջ նո՛ր հասկացնելով,
թե ով աշխարհիս այս ջոջերին է հավատ ընծայում
միամտաբար և ասպետորեն՝ Դոն-Կիխոտի՜ պես,
նա վերջ ի վերջո մենախոսում է... Համլետի՜ նման՝
չկարենալով խլացնել մեկ այլ մենախոսություն.
«Հայոց հարց չկա, քանզի... հայ չկա»...
Սակայն հայ դեռ կա՜ր,
և հայե՛ր կային:
Կար աքսորյալի մի քայլ երերուն,
կար սովագարի աչք անմարդկային,
և անապատ կար՝
տա՜ք,
իբրև ապտակ:
Կար սողք ու թռիչք համաճարակի,
բայց և կար կամքի մի կենտ արագիլ,
որ փլատակվող երկինքների տակ
ու մշտաբորբոք անշեջ կրակի
շեկ շեղջի վրա կանգնած էր արդեն
ո՛չ թե մեկ ոտքով,
այլ երկո՜ւ ոտքով...
Կար եռամատնյա մի խաչակնքում
և եռամասնյա մի մեծ նպատակ,
որ պիտի սրանք դեռ կատարեին:
Նախ՝
կատարեցին միակ կարելին.
թրի-սրի դեմ,
հրի դեմ, ջրի,
հրանոթի դեմ ու գնդացըրի,
երեկվա նման ու վաղվա նման
մարտնչում էին առկա-ատամով,
կռվում կրունկով,
թաթով ու ծունկով՝
Վանում, Ուրֆայում, Մուսայի վրա,
Գարահիսարի կիսավեր բերդում...
...անխուսափ մահվան կարմիր սգերթում,-
անհայտ-անվանի սրբազա՜ն խենթեր,
որ մահվան շնչից չտատանվեցին
և... դրոշակո՛վ չպատանվեցին,
այլ լոկ հեռվահաս ու բազմադարյան
իրենց ծփացող ծիրանի արյամբ...
Եվ կատարեցին կիսակարելին.
ահի՜-մահի դեմ,
հովի-սովի դեմ,
արնահոսի դեմ
ու բարբարոսի՝
ջուրն էին նետում իրենք թե՛ իրենց,
թե՛ իրենց որդոց,
թույն տալիս իրենց սիրասուն կանանց
և աղջիկներին,
սպանում մորը,
սպանում հորը
և... խելագարվո՜ւմ,
և... խելագարվո՜ւմ,-
արդեն կրկնակի՛ սրբազան խենթեր,
որ զորեղ էին, ո՛չ ամենազո՜ր՝
այլևըս անհաղթ ու անպարտելի,
այլևըս հաղթած ոսոխին, աստծուն...
Կատարում էին և... անկարելին.
այսքանից հետո չէի՜ն մահանում՝
պահվելով իրենց հարազատների դիակների տակ,
ապաստանելով ոչ երկոտանի, այլ չորքոտանի
գազանի որջում,
ապաստանելով այն միա՜կ աստծուն,
որ դեռ չէր ժխտված
և որ կոչվում էր ինչպես Պատահմունք,
այնպես էլ Դիպված...
Ապաստանելով, վերջապես, նաև... կանանց տարազին:
Եվ առյուծաձև-արջակոխ լաճեր,
ճետեր արծվաձագ
ու մանչեր կորյուն,
որ ծնվել էին կարծես գլխարկով,
հիմա՝ զինազուրկ և ունայնաձեռ,
հիմա՝ նշանված կնիքով մահվան,
այլևս ուժաթափ՝
նաև ուշաթափ՝
լաչա՜կ կապեցին իրենց գլխներին
և խառնվեցին թափորին կանանց,
որպեսզի գուցե հաջողեն փրկվել:
Կարծես գլխարկո՜վ ծնված մայրերից՝
լաչակը հիմա այս խակ այրերի
գլուխն էր այրում առավել գուցե,
քան թե շիկացած թասն այն պղնձե,
որ դրվեց գլխին իրենց հայրերի՝
լաչակի տակից փայլակ արձակող աչքի դեմ իրենց:
Եվ շրջազգեստը կպչում էր նրանց՝
թերևս ավելի խենեշ ձևերով,
քան առևանգիչ վաչկատունների բազուկները պիղծ
իրենց մայրերի կողին սուրբխորան
և քույրիկների երկգմբեթ վանքին:
Եվ այս ամենը՝
լաչակի տակից շանթեր արձակող իրենց աչքի դեմ...
Եվ ով ճողոպրեց, փրկվեց մազապուրծ՝
ո՛չ մի ակնթարթ նա չմոռացավ
ու երբևիցե չի՜ մոռանալու
իր կրած անլուր անպատվությունը
և անպատմելի ողջ պատմությունը
յուրայնոց ու յուր...
Եվ ասում եմ ձեզ՝
մարգարեի պես.
-Օ՜, կնատարազ այրերի ոխի՛ց վախեցեք կյանքում
և սարսափեցեք նրանց վրեժի՜ց անբեկանելի:
Եվ ո՜ւր էլ լինեն այդ կնատարազ այրերի որդիք,
ինչքա՜ն էլ լինեն իրարից բաժան, իրար անճանաչ՝
նրանց հաշվեցեք հատո՛ւկ զորագունդ,
և նրանց շնչից դեռ օդը պիտի լցվի սարսուռով,
ու հողն ունենա երկրաշարժային գլխապտույտներ...
Օ՜, կնատարազ այրերի քենի՛ց դողացեք անվերջ
և սահմռկեցեք վրեժի՜ց նրանց,
որ սրբազան է այն շարժումի պես,
ինչ երդում տվող աջն է կատարում
կրծքի ձախ կողմին՝ սրտին դրվելիս...
-Ուխտըդ ուխտակա՜ն, ո՜վ սրբազան խենթ,
Ուխտըդ ուխտակա՜ն...
Եվ դո՛ւ չես ասում, ո՛չ էլ դուք,
այլ ե՜ս,
Ես՝ Սիս-Մասիսըս,
այդ ես եմ ասում
անդո՛ւլ-անդադա՛ր-անվե՜րջ զնգացող իմ անքուն զանգով,
Գողթան երգերի չափով մարտական,
բամբ բամբիռների հնչումով հատու
Սիսն ու Մասիսն են ղողանջում անվե՜րջ-անդադա՛ր-անդո՜ւլ.
ով ականջ ունի,
հավատո բլթակ՝
նա լսում է միշտ,
լսում է նրանց հանգերգը թնդուն,
որ թարգմանվում է դարձյալ զույգ բառով.