ԱՆԼՌԵԼԻ ԶԱՆԳԱԿԱՏՈՒՆ
ՂՈՂԱՆՋ ԱՔՍՈՐԻ
Իզո՜ւր աստծուն պաղատեցին...
Ալա՛ն-թալա՛ն,
Կեռ յաթաղան...
Ում որ պետք էր՝ փողոտեցին,
Գազանաբար ճղոտեցին,
Խողխողեցին սրածելով.
Քարափներից ջուրն ածելով՝
Դիակներով խեղդվողների
Ծանրացըրին հոսք ու հոսանք,
Չհարցնելով մանուկ ու ծեր:
Եվ ո՞վ կոծեր,
Կուրծքը ծեծեր.
-Էս ի՜նչ քյաֆուր դարի հասանք...
Իզո՜ւր ատծուն աղաչեցին...
Թե բյուրերով հայ խաչեցին,
Հազարավոր այր ու կանանց
Անդող ձեռքով տեղահանած՝
Քշեցին... ո՞ւր.
Դեպի Դեր-Զոր:
Մերկ ու բոբիկ, խեղճ ու անզոր՝
Անցան նրանք ավազներով արաբական անապատի,
Մի շիրմուղի, ուր ամեն քայլ դիակներով ուղենշվեց,
Եվ նորացավ նո՛ր Գողգոթան՝
Ահագնացած տասնապատի՜կ...
Մեր փրկության աղաղակներն անցան իզուր,
Իզո՜ւր հնչեց ողջ աշխարհով մի ահազանգ,
Որ լոկ դարձավ, վերջիվերջո, թառանչ մի սուր.
...Էս ի՜նչ քյաֆուր դարի հասանք...
...15 թիվ: Ապրիլի 10...
Ապրիլական արբշիռ բույրեր,
Գարնանային ծաղկածլում,
Կանաչների շքահանդես,-
Եվ... ծաղկաբույր գիշերվա մեջ
Հեռուներից մոտենալով
Գաղտագողի-ծածուկ-անտես՝
Խորշակը նույն,
Որ շատ շուտով պիտի տաներ միլիոն հայեր,
Խորշակը նույն անցավ նաև
Պոլսո բոլո՜ր հայ թաղերով՝
Իր հրեղեն ոտների տակ
Խաշխշելով ու թաղելով
Վերջին հույսի շունչը մեր տաք...
Ահե՜ղ գիշեր,
Որ բորբ ներկվեց ո՛չ արևով,
Այլ մեր արյա՜մբ,
Ու կողոպտեց խորանները հայ կաճառի,
Խորանները հայ դպրության սուրբ տաճարի.
Բոլոր ճյուղերը կտրատեց
Հայ հանճարի
Ծաղկուն ծառի,
Ու մատյանից հայ մեղեդու
Ամենավա՛ռ էջը հատեց...
Եվ անուննե՜ր, որոնք երեկ
Հնչում էին փաղաքշական մասնիկներով
Մերձավորի ու մտերիմ բարեկամի սիրող շրթից,
Ու հիրավի հպարտության տրոփ պոկում
Մի բովանդակ ժողովրդի լեցուն սրտից,-
Թե կյանք էին՝ հիմա հանկարծ դարձան անգո՝
Մի գիշերում, բարբարոսի կամք ու ջանքով
Ու մղումով անզսպելի
Փոխարկվեցին առասպելի.
Ապրող մարդուց հանկարծ դարձան
Մի մտովին կերվտած արձան...
Ա՜խ, Բերայի Բանկալթի թաղ...
Ա՜խ, Ղալաթիո եռատաճար եկեղեցի...
Քո դարավոր գմբեթի տակ
Իրիկնային ժամերգության սուրբ պահերին
Պատարագիչ Կոմիտասին չէ՞ որ երեկ
Լսում էին հիացմունքով Զոհրապ... Սևակ...
Քանքարալից հազար գլուխ՝
Փոքր ու ավագ,
Միահավաք
Հակվում էին հայ մեղեդու սրբության դեմ
Ու հղանում նոր մեղեդիք՝
Հնչյուններո՛վ, խոսքո՛վ, գրչո՛վ,
Արձանակերտ նրբին մրճո՛վ,
Երանգների պնակի՛ մեջ.
Հետո, մեկտեղ ակըմբվելով
Բանկալթիի այնքա՜ն ծանոթ
Ու սիրելի տնակի մեջ՝
Խնդրում էին Վարդապետին՝
Երգել Կռունկ կամ Խնկի ծառ,
Երգել Չինար ես...
-Չինար ես՝ կեռանալ մի...
Սակայն ինպե՞ս չկեռանաս,
Երբ կացինն է բունըդ տաշում,
Երբ սղոցն է ճյուղքըդ մաշում,-
Դե՜, արի և
...Կեռանա՜լ մի:
Ի՞նչ.
-Մեր դռնեն հեռանա՞լ մի...
Ա՜խ, ո՛ր շունը կհեռանար:
Իսկ եթե շուն, գայլ ու գազան
Կամ անխնա սրի քաշում,
Կամ աքսոր են բռնի քշում
Ամբողջ մի ազգ՝ սասա՜ն-սասա՜ն,-
Դե՜, արի և
...Հեռանա՛լ մի:
Ինչպե՞ս,
-Աստվա՜ծըդ կսիրես...
Բայց ո՞ւր է, ա՛խ, ո՞ւր է աստված,
Եթե կույր ու խուլ է աստված,
Եթե «Գթա»-ն զուր է ասված,
Նման աստծուն ինչպե՞ս սիրես...
Ի՞նչ:
-Հեռու ես՝ մոռանա՞լ մի...
Ո՞նց մոռանալ: Ե՜կ մոռացիր,
Որ ապրիլյան այն ահավոր
Ու ոճրապարտ լուսաբացին
Բարբարոսի խուժդուժ ձեռքեր
Սուրբ խորաններ կողոպտեցին՝
Խորանները հայ կաճառի,
Հայ դպրության սուրբ տաճարի,
Հայ հանճարի
Ծաղկուն ծառի
Բոլոր ոստերն անգթորեն կտրատվեցին,
Սուրբ մատյանից հայ մեղեդու,
Բոլոր էջերն ամենավառ
Դարձան մոլի հողմին ավար,
Մի գիշերում պոկոտվեցին ու զատվեցին,-
Շեկ աքսորի սև փակուղուց չազատվեցին
Ո՛չ մի հանճար,
Ո՛չ մի տաղանդ,
Ո՛չ մի քանքար՝
Ով որ Պոլսում եղեռնական այդ գարնան կար...
Մարդիկ, որոնք կամքով վերին
Անցնում էին և պիտի որ անցնեին դեռ
Իրենց ճամփան անմահության ու սխրանքի,
Բոլո՜րը մեկ՝
Հիմա արդեն կտրում էին ուղին մահվան,
Ճանապարհը աքսորանքի...
Մի-մի քուրմեր՝
Լեցուն բանիվ ու մեղեդով մեհենական
Հիմա պիտի ըմբոշխնեին
Թույնն ու լեղին գեհենական...
Դե՜, բերա՛ն բեր, որ չթքի,
Եվ քարե սիրտ, որ չճաքի:
Ու ձգվում էր ճանապարհը աքսորանքի:
Ձգվում էր նա հայ բրգացած դիակների ստորոտով,
Միջահատված մանուկների թաղում հայցող բլրի մոտով...
Մարտիրոսված հայ մայրերի կոնքերը սուրբ
Ուզում էին ամոթն իրենց փոշով ծածկել,
Դեղին փոշո՜վ,
Ո՛չ թե փեշով,
Որ և չկար,
Ինչպես չկար ո՛չ սրբություն,
Ո՛չ էլ աստված...
Լլկանքի մեջ նահատակված անմեղ կույսեր,
Ու լույս հարսեր,
Ջանում էին լանջերն իրենց ծածկել հողով անապատի,
Դեղին հողո՜վ,
Ո՛չ թե քողով,
Որ և չկար,
Ինչպես չկար ո՛չ սրբություն,
Ո՛չ էլ աստված...
Դե՜, շրթո՛ւնք բեր, որ չանիծի,
Դե՜, բեր բռո՛ւնցք, պրկված կռո՛ւփ,
Որ չդառնա քինահարույց կրքի խոյանք
Ու մխրճվի երկնքի մեջ՝
Իբրև նզո՞վք,
Ո՛չ, ի՜նչ նզովք.
Իբրև աստծու և երկնքի լիրբ հասցեին
Մի առնական թունդ հայհոյանք...
Իսկ աքսորի ճանապարհը վախճան չուներ:
Ավերակված հայ շեներից,
Իբրև նշան կենդանության,
Ահազարհուր ոռնում էին անբուն շներ՝
Հիմարաբար չըմբռնելով,
Որ այսուհետ
Շունը մարդուց ավելի է գերադասված
Նրա՛նց կողմից,
Որ կոչվում են մարդ ու աստված...
Բեկված սնե՛ր,
Այրված շենե՛ր
Եվ մարդկանցից գերադասված անտուն շնե՛ր,
Որ երեկվա իրենց տիրոջ
Լուռ դիակն են նախ հոտոտում,
Ոռնում՝ կարծես այրվող ցավից,
Ոռնո՜ւմ, վնգո՜ւմ,
Մե՛կ օր, երկո՛ւ,
Հետո՝ մղված ծանըր սովից՝
Երեկ իրենց կերակըրող ձեռն են ուտում,
Գռմռալով իրենց տիրոջ դին հոշոտում...
...Ճանապարհն այս դժոխային
Կարող էր և անվերջ տևել,
Բայց սարսափի օրն է մթնում,
Եվ քարվանը արդա՜ր-արդա՜ր,
Եվ քարվանը մահապարտյալ
Չանկըրըի բանտն է մտնում:
Բանտ թուրքակա՛ն
Եվ պատրաստված... հայի՜ համար.
Քստմնելի լլկանքների՛,
Անպատվությա՛ն,
Ոչ թե արդեն երազելի մահի՜ համար,-
Մի բախտ դժխեմ,
Մի անողորմ ճակատագիր՝
Հիմա արդեն ո՛չ անմարմին, ո՛չ էլ անգո,
Այլ զնդանի դռան առաջ պահակացած
Թուրք ասկյարի արյունկզակ կերպարանքով...
Եվ այդ պահին.
-Տէ՜ր, ողորմեա՛...
Առավել, քան երբևիցե,
Եվ ավելի, քան այլուրեք,
Այնքա՜ն տեղին, ժամանակի՛ն,
Ա՜խ, Վարդապե՛տ, գութ է հայցում
Տխրալալուկ ամբողջ մի ազգ
Քո սևասուգ սուրբ բերանով.
-Տէ՜ր, ողորմեա՛...
Եվ զնդանում նեղ ու անձուկ
Պղպըջում է մի լայն փղձուկ,
Մի տաք փղձուկ տղամարդկա՛նց,
Որ եղեգան իրենց փողով
Թունդ են հանել սիրտը դողով.
Որ սրտառուչ իրենց տողով
Ու երգերով իրենց թովիչ՝
Գարնա՛ն նման լոկ վրդովիչ,
Ծայր են տվել շիթ արցունքի՝
Ո՛չ թե ցավի կամ տրտմության,
Այլ հուզառատ հիացմունքի՜...
-Յաղագըս հարց, եղբարց, մերոց,
Որք են տարեալ ի գերութիւն,
-Տէ՜ր, ողորմեա՛...
Իսկ հայրերը արդեն չկա՜ն,
Եղբայրներին թուր ու ձգան,
Վերջ են տվել սար ու ձորում,
Ուր ջրի պես ու ջրի հետ
Տաք արյունն է նրանց ծորում...
-Շիջո՛ զհուր վառ հնոցի,
Փրկեա՜ զմեզ, ամենագո՛ւթ...
Բայց աղոթքից այդ ի՜նչ օգուտ,
Թե հնոցի
Ահեղ բոցին
Կուլ է տրված հայոց աշխարհն,
Ա՜զգը հայոց՝ ցախի պես խառն...
-Հայցեմք ի քեն արտասուելով
Եվ պաղատիմք զայս ասելով.
-Տէ՜ր, ողորմեա՛...
Ի՞նչ էր պահում վաղը նրանց՝
Հանճարավոր այս մեծ արանց,
Ի՞նչ մի վախճան բարբարոսի.
Անշուշտ՝ զոհի՜, ո՛չ հերոսի...
-Ընկալ զմեր աղաչանըս,
Լո՛ւր, գթառա՜տ, և ողորմեա՛...
Ա՜խ, թե լսեր ու գթառատ եթե լիներ՝
Գազանադեմ այս խուժանին նա կզինե՞ր
Ու շա՞ղ կտար դաշտ ու սարին՝
Ակնից - Արճեշ,
Վանից - Կարին...
-Ցո՛յց մեզ զքո ողորմութիւն,
Տուր աշխարհիս խաղաղութիւ՛ն...
Խաղաղությո՜ւն...
Եթե այսպես գնար քիչ է՛լ,
Մեկ էլ տեսար՝ խաղաղությունն իրո՛ք իջել,
Վեր է ածել շեն աշխարհը մի շիրմատան,
Ուր այլևըս չեն էլ ճարվի ապրող մարդիկ,
Որ բյուրավոր հանգչողներին երանի տան...
-Տէ՜ր, ողորմեա՛...
Ո՜չ, Վարդապետ, ո՜չ, չողորմա՛ց,
Իսկ քեզ պատժեց պատժով մի նոր՝
Չառավ հոգիդ,
Ինչպես առավ նրանց հոգին,
Որոնք մյուս օր՝
Շիկադեղին անապատի ավազի պես ծարա՜վ-ծարա՜վ,
Աստվածային աչքերում՝ սով,
Չսնվելով նույնիսկ հույսով,
Անգամ թրից կամ գնդակից չխոցվեցին,
Այլ պարզապես... այլ պարզապես... քարկոծվեցին...
...Ի՞նչ էր արդյոք այն պատճառը,
Որ քեզ զատեց
Եվ անջատեց
Քո բախտակից ու սրտամոտ ընկերների դժխեմ բախտից՝
Քարկոծվողի սուղ դրախտից
Քեզ նետելով մի լայն դժոխք,
Ուր ո՛չ մահ կար,
Ո՛չ կյանքի շողք:
Ա՜խ, նրանցից ինչի՞ համար քեզ զատեցին,
Քեզ - այդքա՜ն ուշ - ինչի՞ համար ազատեցին:
Եթե դա՜ էր ազատելը...